मनुस्मृती (Manusmriti) हा भारतीय धर्मशास्त्रांचा एक प्राचीन ग्रंथ आहे, ज्याला ‘धर्मशास्त्र’ (Manusmriti) असेही म्हणतात. या ग्रंथाच्या लेखनाच्या तारखेवर मतभेद आहेत, परंतु साधारणपणे इ.स. पूर्व २00 ते इ.स. २00 या कालखंडात त्याचे लेखन झाले असावे असा तज्ञांचा कयास आहे. मनुस्मृती मुख्यतः हिंदू धर्माच्या नैतिक, सामाजिक, धार्मिक आणि कायदेशीर नियमांचे संकलन आहे. तथापि, या ग्रंथात उल्लेखित काही विधाने आणि तत्त्वे वादाच्या केंद्रस्थानी आहेत. याच्या वादग्रस्ततेची कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत:
जातिव्यवस्थेचे समर्थन
मनुस्मृतीमध्ये (Manusmriti) वर्णव्यवस्थेचे स्पष्टपणे समर्थन करण्यात आले आहे. या वर्णव्यवस्थेनुसार समाज चार प्रमुख वर्गांमध्ये विभागला गेला आहे: ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, आणि शूद्र. मनुस्मृतीमध्ये प्रत्येक वर्णाच्या कर्तव्यांचे आणि अधिकारांचे वर्णन आहे, जे अत्यंत कठोर आणि बदल न करणारे आहेत.
उदाहरणार्थ, ब्राह्मणांना सर्वात उच्च स्थान देण्यात आले असून, त्यांना शिक्षण आणि धार्मिक कर्तव्यांचे विशेषाधिकार दिले आहेत. क्षत्रियांना योद्धे आणि शासक म्हणून वर्णित केले आहे, तर वैश्यांना व्यापारी आणि शेतकरी म्हणून मान्यता आहे. शूद्रांना सर्वात खालच्या स्तरावर स्थान देण्यात आले असून, त्यांना इतर तीन वर्णांच्या सेवेसाठी बांधून ठेवण्यात आले आहे. यामुळे सामाजिक विषमता निर्माण होते आणि जातिव्यवस्थेचे कट्टर समर्थन होते.
स्त्रियांवरील नियम
मनुस्मृतीमध्ये स्त्रियांबद्दलचे नियम आणि तत्त्वेही अत्यंत वादग्रस्त आहेत. या ग्रंथानुसार स्त्रियांना स्वातंत्र्य दिलेले नाही आणि त्यांना पुरुषांच्या अधीन राहण्याचे आदेश दिले आहेत. उदाहरणार्थ, एक स्त्री तिच्या वडिलांच्या, पतीच्या आणि पुत्राच्या अधीन असते आणि तिला स्वतंत्र निर्णय घेण्याची परवानगी नसते.
मनुस्मृतीच्या या नियमांमुळे स्त्रियांवर असमानता आणि अन्याय होतो, ज्यामुळे अनेक स्त्रीवादी आणि सामाजिक कार्यकर्त्यांनी या ग्रंथावर टीका केली आहे.
शुद्धता आणि अस्पृश्यता
मनुस्मृतीमध्ये शुद्धता आणि अस्पृश्यतेच्या संकल्पना देखील आहेत, ज्यामुळे समाजात विभाजन आणि भेदभाव निर्माण होतो. काही जातींना ‘अस्पृश्य’ म्हणून घोषित केले आहे आणि त्यांच्याशी संपर्क ठेवणे पाप मानले जाते. या नियमांमुळे सामाजिक समरसता आणि एकतेला धक्का बसतो आणि समाजात तणाव निर्माण होतो.
आधुनिक काळातील दृष्टिकोन
मनुस्मृतीतील अनेक तत्त्वे आणि नियम आधुनिक काळात अप्रासंगिक मानले जातात. सामाजिक न्याय, समानता, आणि मानवाधिकारांच्या दृष्टीने हे नियम अनुचित आणि अन्यायकारक आहेत. भारतीय संविधानाने जातिवाद, लिंगभेद, आणि अस्पृश्यतेविरुद्ध कडक कायदे केले आहेत, त्यामुळे मनुस्मृतीचे नियम आजच्या काळात लागू नाहीत.
निष्कर्ष
मनुस्मृती हा एक ऐतिहासिक ग्रंथ आहे जो प्राचीन भारतीय समाजाच्या नियमांचे आणि तत्त्वांचे वर्णन करतो. तथापि, त्यातील अनेक तत्त्वे आणि नियम आजच्या काळात वादग्रस्त आणि अनुचित मानले जातात. जातिव्यवस्था, स्त्रियांवरील अन्याय, आणि अस्पृश्यता या मुद्द्यांमुळे मनुस्मृतीवर टीका होते. आधुनिक भारतीय समाजात समानता आणि न्यायाचे मूल्य महत्त्वाचे आहेत, आणि या दृष्टिकोनातून मनुस्मृतीच्या वादग्रस्त तत्त्वांवर पुनर्विचार करण्याची गरज आहे.
ad
